Για τη θεατρικότητα του προσώπου

Τέχνη είναι οτι απέμεινε
απο το πρόσωπο του θεού

“…Η πρώτη μου έκθεση ήταν το 1973 στο Art Room στο Macedonia Hall του Αμερικανικού Κολλεγίου Anatolia όταν μου ανέθεσαν την διακόσμηση της αίθουσας για την τελετή της αποφοίτησης της τάξης μου, όπου έκανα τις γελοιογραφίες όλων των καθηγητών μας σε διαστάσεις η κάθε μία 100Χ150 εκ. σε χαρτόνι με πενάκι …”

“Αυτά λέει σε μία πρόσφατη συνέντευξή του ο θεσσαλονικιός Μάνος Ιωαννίδης, ένας πολύ ιδιαίτερος ζωγράφος, ο οποίος έχοντας ζήσει έντονα, με ρίσκο και χωρίς επίγνωση κινδύνου, μπορεί αυτή τη ζωή και αυτές τις εμπειρίες να τις μεταφέρει σε εξίσου έντονα, άλλοτε επιθετικά κι άλλοτε τρυφερά, χρώματα. Επειδή δεν υπάρχει μεγαλύτερη διακινδύνευση και πιο ακραίο ρίσκο ζωής από την τέχνη την ίδια. Κι αυτό ο Μάνος Ιωαννίδης το γνωρίζει καλά. Το έμαθε εξάλλου από πολύ νωρίς παρακολουθώντας τον καθηγητή του στο “Ανατόλια” Γιώργο Παραλή, μια μυθική φιγούρα της, λεγόμενης, Σχολής της Θεσσαλονίκης. Ένας άλλος, ανάλογος ήταν ο φίλος μου Κώστας Λαχάς.

Οι πολλοί θεωρούν την τέχνη κάτι ευχάριστα ανώδυνο. Η αλήθεια όμως είναι πως η αληθινή τέχνη, ασχέτως αξιολογήσεων ή προσωπικών επιλογών, αν δεν είναι επώδυνη, πάντως δεν θέλει να εκλαμβάνεται σαν απλώς “ευχάριστη”. Η αληθινή τέχνη, αυτή που δεν αρκείται σε ρόλο διακοσμήτριας, (θέλει να) αμφισβητεί την κατεστημένη άποψη περί κόσμου. Δεν επιθυμεί να λειτουργεί ως φωτογραφία του κόσμου αυτού αλλά μάλλον σαν ακτινογραφία του. Έτσι κι ο φανατικός προσωπογράφος Μάνος Ιωαννίδης επιμένει με τη ζωγραφική του, στα καλύτερα κατά τη γνώμη μου έργα του, σ’ εκείνη την άλλη ομοιότητα που δεν κολακεύει απλά αλλά “αποκαλύπτει” τον προσωπογραφούμενο. Με φόρμες οι οποίες αν και έχουν συχνά αφετηρία μια φωτογραφία και αρχικά επιδιώκουν την ρεαλιστική πιστότητα, εντούτοις, ανατρέπουν ή διαλύουν αυτήν ακριβώς την ομοιότητα των προσώπων για να αναδείξουν την, αθέατη, προσωπικότητα τους. Το βαθύτερο είναι τους. Αυτό συμβαίνει ας πούμε στα πορτρέτα της γυναίκας του ή καλλιτεχνών που θαυμάζει όπως είναι ο Σαρλό ή ο Νταλί.

Γι’ αυτό και υποστηρίζω ότι ενώ ο ίδιος ο Μάνος Ιωαννίδης θεωρεί τον εαυτό του μανιακό προσωπογράφο, κατά βάθος είναι ευαίσθητος και οξυδερκής ψυχογράφος. Με τα μέσα βέβαια της ζωγραφικής. Δηλαδή μεταφέρει στη ζωγραφική επιφάνεια όχι τόσο το πρόσωπο όσο τον ψυχισμό του εικονιζόμενου. Καλύτερα, την πιο βαθιά και ουσιαστική εκδοχή του. Μέσα από μια έκρηξη χρωμάτων που δεν “λέγουν αλλά σημαίνουν”. Ψάχνοντας για το βαθύτερο πρόσωπο μας. Αυτό που δεν κατέγραψε ποτέ, καμία φωτογραφία. Και το οποίο ασφαλώς αγνοούμε όσο και το έχουμε καταγράψει μέσα από αμέτρητες φωτογραφίες. Ποιό είναι τελικά το πρόσωπο μας; Η φωτογραφία της έκτης δημοτικού, εκείνη της αστυνομικής ταυτότητας, του πτυχίου, η άλλη, η χαμογελαστή του γάμου ή μήπως αυτή που βγάλαμε οινόφλυγες και με κόκκινα μάτια σ’ ένα μπουζουξίδικο σε ώριμη ηλικία; Ποιό είναι τελικά το πρόσωπο μας; Έχουμε δηλαδή ένα και μοναδικό πρόσωπο ή πολλά; Ή, μήπως κανένα; Και το μόνο μας πρόσωπο είναι αυτό που μπορεί να διασώσει η τέχνη; Εν προκειμένω η ζωγραφική, η γλυπτική κι όχι η φωτογραφία; Γιατί περί αυτού πρόκειται.

Ο Μάνος Ιωαννίδης προσφυώς δείχνει πως το πρόσωπο (μας) είναι περισσότερο μία ελεύθερη, αυτοσχεδιαστική σύνθεση παρά μια μετρημένη και μετρήσιμη κατασκευή. Το πρόσωπο μας, είτε το αντέχουμε είτε όχι, είναι περισσότερο ποιητική αυθαιρεσία παρά λογική και εκλογικευμένη καταγραφή.

Τί σημαίνει όμως προσωπογραφούμαι; Τί σημαίνει η επιθυμία, καλύτερα, η υστερία της εποχής μας, με τις συνεχείς απαθανατίσεις του προσώπου μας; Τί σημαίνει η τρέλα των σέλφις; Μήπως σημαίνει: Απαθανατίζομαι, άρα αγωνιωδώς υπερβαίνω τον θάνατο; Ή, αλλιώς τον καταργώ, τουλάχιστον ως προς εμέ, όπως θα έλεγε κι ένας άλλος ζωγράφος και ποιητής, ο Νίκος Εγγονόπουλος; Ή, έστω, τον αναβάλω; Διαθέτει μια τέτοια δύναμη η τέχνη;

Ο Μάνος Ιωαννίδης με τα πορτρέτα του, που είναι έμμεσες αναφορές στη ζωή του την ίδια και τις αγάπες του, που είναι επίσης η απόδειξη της αφοσίωσης του στη ζωγραφική, το αποδεικνύει γλαφυρά. Άρα εδώ, πάνω από όλα, έχουμε το ειρωνικό σχόλιο ενός αδιαπραγμάτευτα παραστατικού – αφηγηματικού ζωγράφου στην λεγόμενη αθεματική ή αφηρημένη τέχνη αλλά και η υπενθύμιση πως αρκεί ένα και μόνο πρόσωπο για να ξετυλιχτεί μια ιστορία. Και πως χωρίς έναν μύθο ως βάση, έστω και τον πιο κοινότοπο, δεν μπορεί να υπάρξει όχι μόνο η ζωγραφική αλλά καμία μορφή τέχνης. Αφού τέχνη ήταν και είναι ό, τι επέμεινε σήμερα από τον Θεό… Και το Πρόσωπο Του.

Μάνος Στεφανίδης

Μάνος Στεφανίδης
Κριτικός Τέχνης και Ιστορικός Τέχνης, Συγγραφέας.
Καθηγητής Ιστορίας της Τέχνης στο Εθνικό Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών
Επιμελητής στην Εθνική Πινακοθήκη.